میل شمس

(کره سماء) کره بزرگی است که در مرکزش کره زمين مانند يک نقطه قرار گرفته، خورشيد و همه ستارگان در سطح اين کره پنداشته شده است. اوقات نماز، با (قوس های ارتفاع) که در روی سطح اين کره فرض شده حساب ميشوند. به دو نقطه ای که محور زمين، کره سماء را قطع می کند (قطب سماء) گويند. به مستوی هاييکه از دو قطب می گذرد، (مستوی های ميل) گويند. به دايره هايی که اين مستوی ها در کره سماء حاصل می کنند (دايره های ميل) گويند.

به مستوی هاييکه از شاقول يک محل میگذرد، (مستوی های سمت) گويند. اگر فرض کنيم که مستوی های سمت، کره سماء را قطع می کند، به اين دايره هايی که در سطح کره بوجود می آید، (دايره سمت [AZIMUT]) های آن محل ويا (دايره های ارتفاع) آن محل ميگويند. دايره های سمت يک محل، افق های اين محل را بطور عمودی قطع ميکند. از يک محل کره زمين، به تعداد زيادی مستوی های سمت و تنها يک مستوی ميل ميگذرد. محور زمين و شاقول يک محل، در مرکز زمين يکديگر را قطع ميکنند. مستوی ايکه از اين دو خط مستقيم ميگذرد، هم مستوی سمت و هم مستوی ميل این محل ميباشد. به اين مستوی، مستوی (نصف النهار) اين محل ميگويند. به دايره ای که مستوی نصف النهار، کره سماء را قطع ميکند، (دايره نصف النهار) آن محل گويند. سطح نصف النهار، سطح افق حقيقی آن محل را بطور عمودی قطع کرده دايره افق حقيقی را به دو قسمت مساوی تقسيم ميکند. به خط مستقيمی که سطح افق حقيقی را قطع ميکند، (خط نصف النهار) آن محل گويند. دایره سمت، از مرکز خورشيد [از نقطه غ] گذشته افق حقيقی آن محل را در نقطه (ع) در سماء قطع ميکند. به قطعه قوس (غ ع) که ميان نقطه (ع) در سماء و مرکز خورشيد [نقطه غ] قرار دارد (قوس ارتفاع حقيقی) گويند. درجه اين قوس، (ارتفاع حقيقی) خورشيد در آن محل و در آن لحظه ميباشد. خورشيد، هر لحظه، از دايره های سمت ديگری ميگذرد. دايره سمتی که از يک کناره (ز) خورشيد ميگذرد، در يک نقطه اين کناره را و در نقطه ديگر مستويهای افق حقيقی، رياضی، مرئی و حسی را قطع ميکند. در ميان اين دو نقطه قطع در سماء، قوسهايی حاصل ميگردد که به اين قوسها (قوس ارتفاع ظاهری) نظربه اين افق ها گويند. به درجه اين قوس ها، (ارتفاع های ظاهری) خورشيد نظربه اين افق ها گويند. ارتفاع سطحی آن، از ارتفاع حقيقی اش بيشتر است. در هنگاميکه خورشيد ازين افقها در ارتفاع يکسان قرار دارد، نظربه هر افق، اوقات متفاوت ظاهر ميگردد. ارتفاع حقيقی، درجه زاويه حاصل شده توسط دو نيم خطی است که از مرکز زمين بيرون آمده از دو سر قوس ارتفاع حقيقی ميگذرد. درجه قوسهاييکه موازی به اين قوس (قوس ارتفاع حقيقی) در سماء بوده، به تعداد بيشمار و در طولهای (درازيهای) مختلف در ميان اين دو نيم خط قرار دارند، به يکديگر مساوی بوده، همه شان به اندازه درجه ارتفاع حقيقی ميباشد. دو نيم خطيکه، زاويه هاييرا که مساوی به ارتفاعهای ديگر است حاصل ميکند، از نقطه قطع شاقولی برميآيد که، این شاقول، از محل توقف راصد گذشته، افق را قطع مينمايد. یعنی این دو خط مستقیم، همیشه در محل توقف راصد، یکدیگر را قطع می نماید. درجات اين زوايای ارتفاع نيز، به اندازه درجات قوس هايی است که در داخل شان وجود دارد. به مستوی نامتناهی ايکه که از مرکز زمين ميگذرد و به محورش عمود ميباشد (مُعَدِّل النّهار= مستوی اکوادور) گويند. به دايره ای که این سطح اکوادور، کرهٔ ارض را قطع می کند (دايرهٔ مُعَدِّل النّهار= اکوادور = خط استوا) گويند. استقامت و محل سطح اکوادور و دايره اکوادور ثابت ميباشد، هيچ تغيير نميکند. هر دو نيز، کره زمين را، به دو نيم کره مساوی تقسيم می کنند. به درجه قوس دايرهٔ ميليکه بين مرکز خورشيد و سطح اکوادور ميماند (ميل خورشيد) گويند. قبل از طلوع ظاهری، سفيدی بالای خط افق ظاهری، به اندازهٔ دو درجهٔ ارتفاع قبل از سرخی شروع ميشود. يعنی، هنگاميکه خورشيد ۱۹ درجه به خط افق ظاهری نزديک شود، (سفيدی) شروع ميشود. فتویٰ اينگونه است. کسانی که مجتهد نيستند، حق ندارند که اين فتویٰ را تغيير بدهند. در ابن عابدين و تقويم م. عارف بگ نوشته شده است که، اينگونه خبر نيز نقل گرديده است که در هنگامی که خورشيد به افق ظاهری ۲۰ درجه نزديک شود، (سفيدی) شروع ميگردد. امّا، عباداتی که به فتویٰ مطابق نميباشد، صحيح نميشود.

مدارهای روزانه خورشيد عبارت از دایره هايی در روی کرهٔ سماء هستند که هم به مستوی استوا (اکوادور) و هم به يکديگر موازی ميباشند. اين مستويهاييکه اين دايره ها در آنها قرار دارند، به محور زمين و مستوی نصف النهار عمود ميباشند. مستوی های افق را بطور مايل قطع ميکنند. يعنی، مدار خورشيد، خط افق ظاهری را عموداً قطع نميکند. دايرهٔ سمت که از خورشيد ميگذرد، بر خط افق ظاهری عمود است. مرکز خورشيد، هنگاميکه بر روی دايرهٔ نصف النهار يک محل بيايد، دايرهٔ ميليکه از مرکزش ميگذرد با دايره سمت آن محل يکسان ميشود و مرکزش، از افق حقيقی در غاية الارتفاع قرار ميگيرد.

کرهٔ زمين در اطراف محور خود، از غرب به شرق در حال گردش است. يعنی اگر به کرهٔ زمينی که روی ميز گذاشته شده باشد، از بالا نگاه کرده شود، در کشورهای شمالی، به جانب عکس حرکت عقربه های ساعت در گردش ميباشد. به اين، (حرکت حقيقيه) گويند. ديده ميشود که خورشيد و ستارگان ثابت، هر روز در اطراف کرهٔ زمين، از شرق به غرب يک دور ميزنند. به اين، (حرکت رجعيه) گويند. به مدت زمان مابين دو گذشتن يک ستاره از نصف النهار محلیکه در آنجا قرار گرفته شده است، يک (روز ستاره) گويند. به يک قسمت از ۲٤ قسمت اين زمان، يک (ساعت ستاره) گويند. به زمان بين دو گذشتن مرکز خورشيد از نصف النهار، يعنی به بين دو وقت زوال حقيقی، (روز شمسی حقيقی) گويند. کرهٔ زمين، در روی مستوی خسوف (دائرة البروج)، در اطراف خورشيد هم، از غرب به شرق حرکت کرده، در يک سال يک دور ميزند. به سبب اين حرکت زمين، گمان برده ميشود که خورشيد در بالای مستوی خسوف و در اطراف (محور خسوف) که از مرکز زمين می گذرد و بر مستوی خسوف عمود ميباشد از غرب به شرق حرکت ميکند. سرعت وسطی اين حرکت انتقاليه، هر چند که تقريباً سی کيلومتر در ثانيه هم باشد، ثابت نيست. بدليل اينکه مدار زمين بر روی مستوی خسوف، دايره نبوده، بشکل (بيضوی) ميباشد، درجات قوسی که در زمان های مساوی طی کرده، به يکديگر يکسان نيستند. هر چند به خورشيد نزديکتر شود، سرعتش بيشتر ميشود. به سبب اين حرکت زمين، خورشيد هر روز، زمانی به اندازه تقريبا ً ٤ دقيقه، از ستارگان عقب ميماند و گردش روزانه اش را ٤ دقيقه بعد به پايان ميرساند. اين (روز شمس حقيقی)، از روز ستاره (تقريباً) بمقدار ٤ دقيقه طولانی ميشود. اين طولانی شدن، هر روز از ٤ دقيقه کمی متفاوت ميباشد. دومين سبب متفاوت بودن طولهای روزهای شمس حقيقی از يکديگر، عمود نبودن محور زمين به مستوی خسوف ميباشد. در بين محور خسوف و محور زمين، زاويه ای به اندازه ۲۳ درجه ۲۷ دقيقه موجود ميباشد. مقدار اين زاويه، اصلا ًتغيير نميکند. سومين سبب، تغيير کردن غاية الارتفاع شمس در هر روز است. مستوی های خسوف و استوا (اکوادور) بر روی يک قطر زمين يکديگر را قطع ميکنند. در بين شان تقريبا ًزاويه ۲۳٫٥ درجه ای موجود است. به اين قطر زمين (خط بهار) گويند. مقدار اين زاويه نيز تغيير نميکند. هنگاميکه زمين در اطراف خورشيد در گردش است، استقامت محورش تغيير نميکند. هميشه استقامت شان، به يکديگر موازی ميباشد. در ۲۲ جون (ژوئن)، محور زمين، در طرف خورشيدِ محور خسوف ميباشد. بيشتر از نصف نيم کرهٔ زمين، که در شمال استوا (اکوادور) قرار دارد، در مقابل خورشيد ميباشد. ميل خورشيد (۲۳٫٥+) درجه است. هنگامی که زمين، يک قسمت از چهار قسمت مدارش را طی کند، محور زمين، از راستای (استقامت) خورشيد، ۹۰ درجه جدا ميشود. خط بهار، به استقامت خورشيد ميآيد. ميل خورشيد صفر ميشود. هنگامی که زمين، نصف مدارش را طی کند، هر چند که محور زمين باز هم به استقامت خورشيد ميآيد، ولی نسبت به محور خسوف، در طرف عکس خورشيد قرار ميگيرد. نصف استوا (اکوادور) که در طرف خورشيد است، در روی مستوی خسوف بوده، کمتر از نصف نيم کرهٔ شمالی، و بيشتر از نصف نيم کرهٔ جنوبی، در مقابل خورشيد قرار ميگيرد. خورشيد ۲۳٫٥ درجه در زير استوا (اکوادور) بوده، ميلش (۲۳٫٥–) درجه است. هنگاميکه زمين سه قسمت از چهار قسمت مدارش را طی کند، يعنی در ۲۱ مارچ (مارس)، خط بهار، دوباره به استقامت خورشيد آمده، باز هم ميل خورشيد صفر ميشود.

حسيب بگ، در کتاب (قوزموغرافيا) ميگويد که: (قسمتی از شعاعهاييکه به شکل موازی به يکديگر از خورشيد ميآيند، به کرهٔ زمين تماس نموده ميگذرند نقاط تماس اين شعاع ها به کرهٔ زمين، دایرهٔ بزرگی را بميان ميآورند. به اين دايره (دايرهٔ تنوير) گويند. در شش ماهی که خورشيد بر روی استوا قرار دارد، بيشتر از نصف نيم کرهٔ شمالی زمين، در آنطرف (دايرهٔ تنوير) قرار ميگيرد که خورشيد را ميبيند. مستوی تنويری که اين دايره در آن قرار دارد، از مرکز کرهٔ زمين گذشته، زمين را به دو قسمت مساوی تقسيم ميکند و به استقامت شعاع هايی که از خورشيد ميآيد عمود است. برای اينکه محور زمين نيز به مستوی استوا عمود ميباشد، (زاويهٔ تنوير) که ما بين محور زمين و سطح تنوير قرار دارد، به اندازهٔ ميل خورشيد ميباشد. برای همين، در محل هايی که درجات عرضشان بيشتر از '۳۳ ˚٦٦='۲۷ ˚۲۳– ˚۹۰ ميباشد روزهای بی شب و شب های بی روز بوقوع ميپيوندد. به آنطرف دايرهٔ تنوير که خورشيد را نميبيند، موازی به اين و ْ۱۹ دورتر (در مسافت ْ۱۹) يک دايره بکشيم. در جاهايی که درجات عرضشان بين اين دو دايره ميباشد حوادث فجر و شفق بوقوع ميپيوندد. در جاهايی که متمم [زاويه ايکه درجهٔ عرض را به ۹۰ درجه اتمام مينمايد] های درجات عرضشان کمتر از (۱۹+ ميل) ميباشد، يعنی در جاها و زمانهايی که مجموع درجات عرض و ميل شمس ۷۱ = ۱۹ – ۹۰ ويا بيشتر ميباشد، قبل از ناپديد شدن شفق، فجر شروع ميشود). در جاهايی که ميل شمس کمتر از درجه عرض ميباشد، خورشيد، در حين زوال در طرف جنوب سماء قرار ميگيرد. مدارهايی که خورشيد و ستارگان گردش روزانه خود را انجام ميدهند، دايره هايی هستند که موازی به استوا (اکوادور) ميباشند. مدار روزانه خورشيد، در روز ۲۱ مارچ (مارس) افرنجی و در ۲۳ امين روز سپتامبر در روی مستوی استوا (در یک مستوی) قرار ميگيرد و ميل خورشيد صفر ميشود. در اين دو روز، در هر جای زمين، طول روز و شب مساوی ميباشد. برای اينکه نصف فضله [در صفحات بعدی، دربارهٔ (نصف فضله) معلومات داده خواهد شد] صفر خواهد شد، وقت زوال حقيقی نسبت به زمان غروبی و اوقات غروب و طلوع حقيقی نسبت به زمان حقيقی در هر جا (٦) ميشود. اوقات ظهر شرعی نسبت به زمان اذانی نيز، در همه تقويم های معتبر به رقم (٦) نوشته شده است. زيرا، زمان تمکينيکه در وقت غروب موجود است، بصورت تقريبی در وقت ظهر نيز موجود ميباشد. در روزهای بعدی، مدارهای روزانه خورشيد از استوا دورتر گشته، ميل خورشيد، در ۲۲جون (ژوئن) ۲۳+ درجه ۲۷ دقيقه و نيز در ۲۲ دسمبر (دسامبر) ۲۳– درجه ۲۷ دقيقه ميشود. در روزهای بعدی، ارزش مطلق ميل شروع به کاهش ميکند. وقتيکه خورشيد در زير استوا (اکوادور) قرار دارد، قسمت بيشتر نيم کره شمالی، در قسمت پشت دايرهٔ تنوير که خورشيد را نميبيند ميباشد. در حين گردش کرهٔ زمين در گرداگرد محورش، هنگاميکه کنارهٔ جلوی دايرهٔ کوچک که به نام (خط افق ظاهری) يک محل ياد ميشود، به قسمت منور دو نيم کره ايکه از طرف دايرهٔ تنوير از يکديگر جدا شده است، بيايد، خورشيد طلوع مينمايد. در آنگاه که ميل خورشيد صفر درجه ميباشد، کاملاً از شرق يعنی بدون انحراف، از نقطه وسطی شرق طلوع ميکند. هر چقدر که ميل افزايش مييابد، محل های طلوع و غروب، در ماه های تابستان، بطرف شمال خط افق ظاهری، ولی در ماه های زمستان بطرف جنوبش تمايل ميکند. به اين قوس های دايره خط افق ظاهری که مقدارش هر روز در تغيير است، (سعه) های خورشيد گويند. خورشيد، بعد از طلوع، در کشورهای شمالی، هميشه بطرف جنوب بالا ميرود.